Մովսես Խորենացին եզակի գրական դեմք է մեր հին մատենագիրների մեջ: Նա 14
դար շարունակ աննվազ հետաքրքրություն է շարժել հայ ժողովրդի և
բանասիրության մեջ իր Հայոց պատմությամբ, որ ծառայել է իբրև ուսման առարկա և
իբրև ուսումնասիրության նյութ: Ավելի քան 10 դար այս գրվածքը եղել հայ
ազգի միակ դասագիրքը իր հին անցյալի հետ ծանոթանալու համար, եղել է աղբյուր
և օրինակ հետագա պատմիչների համար: Ամենաբարձր գովեստներով հիշում են նրա
անունը-տիեզերահռչակյալ քերթող: Պատմահայր, Քերթողահայրն (իբրև հատուկ նրան
սեփական տիտղոս): Նրան կոչել են հայ Հերոդոտոս:
Խորենացու մասին կենսագրական տեղեկություններ քիչ ունենք: Նրանցից մեծ մասը
հաղորդում է ինքը հեղինակը Պատմության մեջ պատահական կերպով: Սրանց վրա
պետք է ավելացնել ժամանակով նրան մոտիկ ու նրան ծանոթ Ղազար Փարպեցու
կարճառոտ, բայց շատ կարևոր վկայությունը:
Խորենացի անունը, որով կոչվում է Պատմահայրը, ցույց է տալիս, որ նա ժնված
պետք է լինի Խորեն կամ Խորեան վայրում: Այս անունով քաղաք կամ գյուղ հայտնի
չէր մինչև վերջին ժամանակներս: Նա երբեմն կոչվում է նաև Տարոնացի (Տարոն
գավառում եղել է Խորնի կամ Խորոն անունով մի գյուղ):
Նրա ծննդյան տարին նույնպես որոշակի հայտնի չէ: Հիմնվելով Սամվել Անեցու
ժամանակագրության վրա` բանասերները, սկսած Են-Մարտենից մինչև Էմինը և
Ստեփանեն, ենթդրել են, թե նա ծնված պետք է լինի 370 թվականին և մեռած
490-ին` 120 տարեկան հասակում: Մեկ այլ ենթադրության Մովսես Խորենացին
ծնված պետք է լինի 410 թվականի մոտ: Նա մանկության տարիներում սկզբնական
կրթությունն ստացել է Հենց Սյունիքում, ս.Մեսրոպի այնտեղ հիմնած դպրոցում,
ինչպես վկայում է Կորյունը: Աչքի ընկնելով ընդունակություններով` նա 15-16
տարեկան հասակում, այսինքն մոտ 427 թվականին, ուղարկվում է Վաղարշապատ,
Հայոց այն ժամանակվա կենտրոնական վարժականը, որտեղ ուսուցանում էր ինքը
ս.Մեսրոպը: Այստեղ էլ նա ուսնում է 5-6 տարի, բացի հայերենից սովորելով նաև
հունարեն և ասորերեն: 431 թվականին Երբ Սահակն ու Մեսրոպը սուրբ գիրքն
ուղղում էին ըստ հունարեն բնագրի (կամ 2-րդ անգամ էին թարգմանում)` կարիք
զգացին քաջ հունագետների, քերթողական արվեստին հմուտ գիտնականների, ուստի
որոշեցին իրենց ամենաընդունակ աշակերտներից մի քանիսին ուղարկել
Ալեքսադրիա, գիտությունների այն ժամանակվա կենտրոնը: Նրանց մեջ առաջինն էր
Մովսեսը, մոտ 22 տարեկան հասակում: Նրանք վերադարձան 439 թվականից հետո,
երբ Հայաստանի 2 լուսավորիչներն ու նրանց ուսուցիչներն արդեն վախճանված
էին:
Հունական մշակույթի կողմնորոշում ունենալով` Խորենացին արհամարհանքի ու
հալածանքի ենթարկվեց,աղքատություն ու զրկանքներ կրեց մոտ 30 տարի, և
70-ական թվականների սկզբում, երբ արդեն 60 տարեկան ծերունի էր, եպիսկոպոս
ձեռնադրվեց, որով ոչ միայն վերականգնվում էր նրա պատիվը, դադարում էին
հարձակումները, այլը նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծվում ծերունու համար` իր
սիրած գրական աշխատանքներին նվիրվելու:Ու իրոք նա ծերության հասակում
հարգված և շատ հեղինակավոր անձնավորություն էր, երևում է նա պատմության շատ
տեղերից: Այս ժամանակներն էր ահա, որ Սահակ Բագրատունի իշխանը` նրա
գիտության համբավը լսած լինելով, թեև անձամբ ոչ ծանոթ, դիմում է նրան`
խնդրելով գրել Հայոց Պատմություն, հատկապես հայ թագավորների և նախարարական
տոհմերի ծագման պատմությունը: Այս գործը նա ավարտեց 5 դարի 80-ական
թվականներին, մոտ 483-485-ին, երբ իր խոսքով, □այր ծեր էր և հիվանդոտ և
անպարապ ի թարգմանութեանց□: Նրա մահը տեղի ունեցավ հավանականորեն նույն
դարի 90-ական թվականներին սկզբին (493թ.):
